Қытаймен шекарадағы Жаркент қаласын сауда-саттық, тасымал және делдал кәсібі асырап отыр. Шекара маңындағы халық қалай өмір сүріп жатыр? Сауда-саттық байланысы барған сайын нығайып келе жатқан алпауыт елмен шектесетін аймақтың тұрғындары тұрақтылыққа, жақсы табысқа әлі қол жеткізе алмай отыр. Оның себебі неде?
Жаркент – журналист Петр Троценконың "Шекарадағы жағдай" атты арнайы авторлық жобасы аясындағы кезекті елді мекен. Бұл – Қазақстанның шекара маңындағы қала-ауылдарының тұрмыс-тіршілігі туралы репортаждар сериясы.
Автокөлігіміз Алматы – Қорғас ақылы тасжолымен жүйткіп келеді. Терезе сыртындағы табиғат көрінісі де лезде ауысып үлгерді: таулар көз ұшында қалып, оның орнын алдымен жазық дала, содан соң құм басты, ара-тұра әр жерден шағын шағылдар көлбеңдейді.
– Біз жай жолмен емес, Ұлы Жібек жолының бойымен жүріп келеміз, – деді мені Жаркентке апара жатқан жүргізуші Ертуған. Даусынан осындай тарихы бай өлкенің бір бөлшегі екенін мақтан тұтатыны сезіледі. – Бұрын осы жолмен керуен жүрген, сауда-саттық гүлденген. Қазір көзіңе елестете де алмайсың.
Әйткенмен елестетуге болады екен: бізге қарсы бағытпен үстіне жүк артқан, Қытайда жасалған жеңіл көліктер тиелген үлкен көліктер, Қытай өндірген су жаңа жүк көліктері бірін соң бірі зу-зу етіп өтіп жатыр. Сол баяғы Ұлы Жібек жолы, тек жібек пен тәттілердің орнына аяқ киім мен сейсеп тасылады.
Жаркентке дейін сәл ғана жер қалды. Бірнеше сурет түсіріп алмақ болып Ертуғаннан жол жиегіне тоқтауын өтіндім. Жеңіл көлік таситын жүк көлігінің өртенген қаңқасы көзіме бірден түсті. Ертуған бірнеше апта бұрын осы жерде Қытайда жасалған электромобильдер жанып кеткенін айтты. Өрт неден шыққаны белгісіз, жүргізуші траптан бірнеше көлікті ғана түсіріп үлгерген, алайда су жаңа көліктердің көбі жанып кеткен.
Жаркентте жергілікті халық Қытайда шығарылатын көліктер жөнінде қызу әрі қорқа әңгімелейтінін байқадым. Жұрт Қытай жергілікті автомобиль нарығын арзан көліктерге толтырып, Қазақстанға өз ықпалын арттыруды мұрат тұтады деп есептейді. Ал содан кейін экспансияның ауылы да алыс емес дейді олар.
Қазақстанда синофобиялық көңіл-күй бұрыннан бар, бірақ Қытаймен шекарада ол өте анық байқалады екен. Қол созым жерде әлемдегі аса ірі экономикасы мен ең қатал саяси режимі бар мемлекет тұр.
Ұзын бойлы, арықтау келген, жас шамасы елуге иек артқан Асылбек есімді Жаркент тұрғыны – маған "экспансия" жақындап қалды дегендердің бірі. Бұрын Қытайдан Қазақстанға көлік әкеліп сатумен айналысыпты, кейін пандемия басталып, екі ел арасындағы шекара жабылған, одан соң денсаулығы сыр беріп, ол кәсіпті тастауына тура келген. Қазір ауыл шаруашылығы саласына ауысыпты, ет сатады.
– Қытайлар ақырын-ақырын бізге келіп жатыр, – деп жеткізді Асылбек қазақ-қытай қарым-қатынасы жайлы ойын. – Қазір олар бізге техникаларын көптеп әкеле бастады: жеңіл көліктер, электромобильдер, жүк көліктері. Ал қытай көлігі бір бұзылса, біздегілер оны жөндей алмайтынын білесің бе? Қозғалтқышы өшсе бітті, көлік от алмайды. Өйткені бізде не қосалқы бөлшек, не маман жоқ. Қазір қытайлар техникасын қазақтарға сатып жатыр. Ондағы мақсаты – кейін ірі қалаларда фирмаларын ашып, өз көліктеріне қосалқы бөлшектер тасымалдау. Одан соң Қазақстанға көлік жөндеуге механиктерін жібереді. Сөйтіп біздің жүйеге кіріп кетті дей бер. Бірте-бірте қытайлар көбейе береді.
Асылбек өнеркәсіп саласындағы жағдай да дәл осындай екеніне сенімді: қытайлар зауыт салып, өз құрал-жабдықтарын әкеліп орнатып жатыр. Ал қазақстандық мамандар ол жабдықтардың тілін білмейді. Техниканың ізімен Қытайдан инженерлер келеді. Жергілікті адамдар әрі кетсе сол зауыттарда не жүк көлігін жүргізуші, немесе қарапайым жұмысшы болып істейді.
Қазір Қазақстанда сатылатын көлік саны жағынан Қытайда жасалатын автомобильдер алда тұр. "Курсив" іскерлік басылымы 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстандағы ең көп сатылған он брендтің жетеуі қытайлық екенін хабарлады.
Мақалада қытай көлігінің көп сатылуына мынадай жайттар ықпал еткені жазылған: коронавирус пандемиясы кезінде қосалқы бөлшек тасымалдау қиындаған, Украинадағы соғыс салдарынан логистика қиындап, сұраныс кібіртіктеп қалды. Сарапшылар 2024 жылы Қазақстанның автокөлік нарығында қытайлық брендтер жағдайын нығайтады деп болжап отыр.
ҚАЛА МЕН АУЫЛ АРАСЫ
40 мыңнан астам адам тұратын Жаркент қалаға мүлде ұқсамайды. Қаптаған бір қабатты ғимараттар арасында бай коттедждер мен қонақүйлер әр жерден қылтияды. Нашар жолда әрлі-берлі жөңкілген ескі Audi маркалы көлік пен әбден тозған "Жигулилер" көзге шалынады. Қала төңірегінде былтырдан қалған қатқан шөпті жұлып жеген сиыр мен жылқы жайылып жүр.
Жаркент халқының басым бөлігі – ислам дінін ұстанатын қазақтар мен ұйғырлар. Өзім сөйлескен жергілікті адамдар Шыңжаңдағы "қайта тәрбиелеу лагерлері" жөнінде мүлде сөз қозғамауға тырысты. Қытайдағы мұсылмандарға қарсы қуғын-сүргін туралы сұрағанымда, ол жайлы естігенін айтады, бірақ содан кейін әңгімені бірден басқа тақырыпқа ауыстырып жібереді, ал кейбіреуі тіпті ол жайлы сөйлескісі келмейтінін ашық айтты. Олар не бейтаныс адамдармен сөйлеспеуді жөн көреді, не мұны тым ауыр әрі тыйым салынған тақырып санайды. Олармен сауда-саттық және жергілікті өмір туралы әңгіме-дүкен құру жеңілірек болды.
Жаркент маңында жүгері алқабы көп, тіпті жүгері крахмалын, фруктоза шырыны мен мал азығын шығаратын зауыт та бар.
Қытаймен қоңсы орналасқан қаланың басты көрікті жері – 19-ғасырдың аяғында жергілікті көпес Уәли Ахун Юлдашевтің тапсырысымен қытай сәулетшісі Хон Пике салған ағаш мешіт. Толығымен ағаштан, қытай стилінде салынған ғимарат туристер назарына бірден түседі.
Мешітте 19-ғасырдан қалған тұрмыс бұйымдары қойылған шағын мұражай бар. Онда суық қару, көне құмыралар, монеталар, зергерлік бұйымдар, ат әбзелдерінің бөлшектері сақталған.
Мешітке жабылар алдында кіріп үлгердім, соған қарағанда оның жалғыз қонағы да өзім болған сияқтымын. Бірақ мұражай қызметкерлері "жақында Парижден бір адам", ал оған дейін Сингапур мен Жапониядан туристер келгенін, Қытайдан туристер де көп келетінін айтады. Бірақ қытайлық туристер Жаркентке Орталық Азияға саяхаттап шыққанда жолшыбай соғады екен. Әдетте туристер Шарын шатқалына, Алматыға, Түркістанға, сондай-ақ Қырғызстан мен Өзбекстанға саяхаттап баратын көрінеді.
Қазақстандық туристер мешітке тек "Қорғас" халықаралық шекара маңы ынтымақтастық орталығына сауда-саттық жасап келгенде ғана бас сұғады екен.
"ҚОРҒАС" ПЕН ОНЫҢ БОЛАШАҒЫ
2005 жылы Астана мен Пекин бажсыз сауда аймағы ретінде жұмыс істейтін "Қорғас" шекара маңы ынтымақтастығы орталығын құру туралы шартқа қол қойған.
Жиырма жылға жуық уақыт ішінде Қытай жағында тұтас қала бой көтерді: киім-кешек, тұрмыс техникасы, тоқыма бұйымдарын сататын дүкендері бар сауда орталықтары салынып, асфальт төселген жолдар пайда болды. Қазақстан жағында ештеңе жоқ деуге болады. Кәмпит, бал, т.б. жұпыны ассортименті бар бірнеше дүкен ғана тұр.
Бір қарағанда бұған таңғалмайсың. Өйткені шикізат ресурстарын сатуға әйнектен салынған дүкеннің қажеті де жоқ. Қазақстан Қытайға негізінен мұнай және мұнай өнімдерін, табиғи газ, ферроқорытпалар, рафинадталған мыс, бағалы металдар сатады. Ал Қытайдан трикотаж, тоқыма бұйымдарын, жеңіл көлік, компьютер техникалары мен ұялы телефондар әкеледі, бұл импорт ауқымы барған сайын өсіп келеді.
Былтыр Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымының көлемі 31,5 миллиард АҚШ долларына жетті. Бұл бұрын-соңды болмаған көрсеткіш. Одан бір жыл бұрын 24 миллиард доллар, ал 2021 жылы – 18 миллиард болған. Қытай екі жыл ішінде Орталық Азиядағы барлық мемлекеттермен сауда-саттықты айтарлықтай күшейтті. Сарапшылар арасында бұл тауар айналымының өсуі Украинаға басқыншылық жасағаны үшін Батыс санкцияларына ұшыраған Ресейге онымен одақтас елдердің Қытайдың жоғары технологиялық өнімдерін қайта экспорттауымен байланысты деген әңгіме бар. Қазақстан билігі Кремльге санкцияларды айналып өтуге көмектеспейтінін мәлімдеп, Қытаймен өзара іс-қимылды ірі инвесторлардың бірімен "тұрақты прогрестің ұзақ мерзімді факторы" деп атайды.
Көптеген инфрақұрылым жобаларын жүзеге асыру арқылы Еуразияға және өзге де аймақтарға ықпалын арттыруды, одан басқа да мақсаттарды көздейтін Пекин "Бір белдеу – бір жол" атты амбицияға толы бастамасына миллиардтаған доллар қаражат құйды. Қазақстанға бұл "белдеуде" көбіне елдің географиялық жағдайына және тасымал әлеуетіне бола "байланыстырушы" рөлі берілген. Теміржол желісі Қытайдан Еуропаға екі аптада тауар жеткізуге мүмкіндік береді. 2015 жылы Қытаймен шекарада жүк өңдейтін және сақтайтын Khorgos Gateway құрғақ айлағы ашылған.
Алайда мен "Қорғасқа" халықаралық ынтымақтастық Қытаймен шекарада өмір сүретін қарапайым халықтың өміріне қалай ықпал ететінін білу мақсатымен бардым.
"ТАЗА ПАСПОРТ". НӘПАҚА ТАБУ ӘДІСІ
Қуаныш күнде таңертең ескі Volkswagen Golf көлігіне оталдырып, Жаркент автовокзалына барады да, басқа такси жүргізушілермен бірге Қытай шекарасындағы базарға адам тасуға кезекке тұрады. Бұл жерден ол жаққа жеткізуге бір орынға мың теңгеден алады. Қуаныш – орта бойлы, қара торы, 50 жас шамасындағы жігіт ағасы. Бір кезде механик болып жұмыс істеп, жүк көліктерін жөндеумен айналысқан. Қазір таксист болып нәпақа тауып жүр. Өзі мұны уақытша кәсіп санайды, болашақта тұрақты жұмысқа орналасқысы келеді. "Әйтпесе ақшаны жинайсың-жинайсың, бірақ көлігің бұзылса, жиған-тергеніңнің бәрі жөндеуге кетеді", – деп шағынды такси жүргізуші. Жол-жөнекей Әсемгүл және Гүлжан есімді екі жолаушыны алдық. Олар "Қорғасқа" базаршылап бара жатыр екен.
Екеуі қарапайым әдіспен табыс тауып жүр: олар біреудің тауарын өз атына рәсімдеп, оны кейін поштамен Қазақстанға жөнелтеді. Осы қызметі үшін олар 10 мың теңгеден ақы алады. Әр қазақстандық азамат "Қорғастан" ай сайын 31 келіге дейін тауарды баж салығын төлемей алып шыға алады. Жүк салмағы одан асып кетсе, баж алымын төлеу керек. Ондайды төлегісі келмейтін кәсіпкерлер Әсемгүл мен Гүлжан сияқты делдалдардың қызметін пайдаланады. Соларға ақы төлеп, салмағы артық тауарын өзге адамның атына рәсімдейді.
Жол-жөнекей бір-біріне тым жақын орналасқан ауылдардың ішімен өттік. Олардың біреуі қай жерде аяқталып, екіншісі қай жерден басталып кеткенін де байқамай қалады екенсің. Жергілікті көрнекі нысандардың бірі – әйелдер, балалар, гүлдер, жемістер мен бүркіттер бейнеленген барельефпен безендірілген әдемі аялдамалар.
"Қорғасқа" бара жатқанымызда Әсемгүл мен Гүлжан маған баж салығы жоқ аймақта нені қай жерден алуға болатынын, саудагерлермен қалай саудаласу керегін айтып, жөн сілтеді.
– Қытайлар не қазақша, не орысша білмейді. Сондықтан тауарын өткізу үшін бізден сатушы жалдайды, – деді Әсемгүл біз мінген көлік шабан велосипедшіні басып озып, қала сыртына шығып бара жатқанда. – Ал біздікілер сатып қана қоймайды, өз бағасын да қосады. Мысалы, қытайлық тауарын мың теңге деп бағаласа, біздікілер мың жарым теңгеге сатады. Сондықтан маған "Қорғастан" бірдеңе ұнап қалса, алдымен бағасын сұраймын. Саудагер орысша, қазақша немесе ұйғырша жақсы сөйлесе, тауарын қымбат сатып тұрғанын біліп, алмай кетемін. Ал сатушы қытай болса, ештеңе айта алмаса да, бағаны қағазға жазып көрсетеді, сосын онымен жақсылап саудаласасың. Ол мың теңге десе де, 700 немесе 500 теңгеге түсіріп алуға болады.
Әсемгүл мен Гүлжанның тұрақты жұмысы бар, бірақ алатын жалақысы ештеңеге жетпегендіктен, екеуі айына бір рет Қорғасқа барып тұрады.
– Тауарды [өз атыңа] рәсімдейсің, ақшаңды аласың, түбіртекті бересің де, кетесің, – дейді Гүлжан. – Тауарды көрсетілген мекенжайға сенсіз-ақ жеткізеді. Бұрын поштаға өз аяғымызбен барып, тауарды күтіп алатын едік. Оған көп уақыт кетіретінбіз.
Мұндай қызмет ұсынып, ақша тауып жүргендер қанша екенін тап басып айту қиын. Инфляцияны ескерсек, олардың табысы болмашы ғана. Әсемгүл мен Гүлжан баға шарықтап кеткенін айтып шағынды: "Алматыда азық-түлік арзан, үлкен қалаға әлдеқашан көшіп барар едік, бірақ ол жақта үй-жайымыз жоқ, ал пәтер жалдап тұру қымбатқа түседі", – деп мұң шақты.
– Қытай іргемізде тұрғанымен, тауардың бәрін алдымен Алматыға апарады, содан кейін Жаркентке келеді, – деп сөзін жалғады Гүлжан. – Өзіңмен бірге қол жүгін алып шықсаң, әрине, арзанға түседі. Ал Қытайдан келетін көкөніс пен жемісті алдымен Алматыға апарады. Бір күні бағаны салыстырдым. Ол кезде Жаркентте бір келі қияр 200 теңге тұрса, Алматыда 50 теңге болды. Бағаны көріп шошыдым.
Жаркент пен Қорғастың арасы 30 шақырым. Такси жолаушыларды өткізу бекетіне апарып тастайды. Ол жерден шекара маңы ынтымақтастық орталығына бару үшін билет сатып аласыз. Билет құны 3000 теңге, кассаның алдында кезекте тұрған адам көп болғанымен, жылдам жылжиды. Сондай-ақ 6000 теңгелік вип-билеттер бар. Оны кезексіз алуға болады. Бірақ бұл билеттің артықшылығы неде екенін ешкім түсіндіріп бере алмады.
Билет сатып алғаннан кейін жұрт кеден бақылауы ғимаратына барып, ол жерде тағы да кезекке тұрады. Ондағылар құжаттар мен сөмкелерді тексеріп, билетке мөр басады. Ғимаратта суретке түсуге қатаң тыйым салынған, оны маған телефонымның камерасын қосып жатқанымды байқап қалған шекара қызметкері ескертті.
Кеден бекетінен "Қорғасқа" дейін және кері бағытта шағын автобустар жүреді, сатып алынған билет құнына олардың да қызметі кіреді екен. Он минуттай жол жүрген соң сауда орталықтары мен сөмке немесе арба арқалаған адамдардың ортасынан бір-ақ шықтық.
Сауда орталықтары бір-бірінен айнымайды: есігіне қалың мата перде ілінген, біртүрлі матрастарды жіпке тізіп қойған сияқты, кіреберісте қай тауарды қай қабаттан табуға болатынын көрсететін нұсқағыштар тұр.
Тауар сапасы мен ассортиментінің қала базарларындағы арзанқол тауарлардан еш айырмасы жоқ. Негізінен, аяқкиім, киім-кешек, төсек жабдықтары сатылады. Көпшілігі мұнда ішік, көліктің қосалқы бөлшектерін және автомобиль дөңгелегін алуға келеді. Таңдау көп, бірақ сапасы жақсы тауар іздеп-табу, әсіресе, бұл жерге алғаш келген адамға оңай емес, біршама уақыт жұмсауға тура келеді.
Сауда орталықтарының кіреберісінде біреулер "Таза паспорт, таза паспорт!" деп айқайлап тұр. Бұлар – баж салығынан босатылған 31 келі тауардан асатын жүкті басқа бір адамның атына рәсімдеп, шекарадан өткізгісі келетін кәсіпкерлер немесе делдалдар. Әлгінде менімен бірге келген Гүлжан мен Әсемгүл дереу ер адамдардың біріне барып, жүкті рәсімдеуге келісіп, пошта жаққа қарай, яғни өзгенің тауары тиелген қораптар тұрған жерге бет алды.
– Ағасы, келіңіз, тауарды мұннан алыңыз! – деді сөредегі балалар киіміне қарап тұрғанымды көріп қалған қытайлық саудагер. Орысшасы тәп-тәуір. – Бізде бәрі сапалы.
– Мұнда көптен істейсіз бе? Қазақстанға барып көрдіңіз бе?
– Қазақстанға бармадым, біз турист емес, саудагерміз ғой, – деп жымиды әйел. – Сегіз жылдан бері жұмыс істеймін. Ешкім тауарымыздың сапасына шағым айтқан емес, бәрі мақтайды. Балаң қыз ба, ұл ма? Жасы нешеде? Керегіңнің бәрін тауып береміз, бізде бәрі бар.
Сауда орталығында шынымен тауар көп екен. Бірақ саудагерлермен әңгімелесу мүмкін болмады. Біреулер фотоаппаратыма жақтырмай қарады – кейін камерамды рюкзагыма салып тастадым, енді бірі саудагер-сатып алушы арасындағы әңгімеден тысқары шығып кеткен сұрақтарымды ұнатпады.
Белгісіз қытай брендімен үтіктер, шаңсорғыштар мен шәйнектер сататын сауда қатарларының біріне түсіп, 30 жас шамасындағы, Жаркентте тұратын, "Қорғасқа" жұмыс істеуге келетін сатушы әйелмен әңгімелесіп қалдым. "Қорғаста" жұмыс табу аса қиын емес дейді ол, алайда сатушы жұмысына бәрін бірдей ала бермейтін көрінеді. Ол үшін есепке жүйрік, сатып алушының көңілін таба білетін, тауарды асыра мақтай алатын қасиетің болуы керек. Ал егер қазақша, орысша, ұйғырша еркін сөйлесең, қалаған жұмысыңа тұрасың. Жалақы түскен табысқа байланысты: "көп сатсаң – көп табасың". Әйел қанша табатынын айтқысы келмей, "өмір сүруге жетеді, бәрібір бұдан басқа жұмыс таба алмаймын" деп қана жауап берді.
Жаркенттіктердің қай-қайсымен сөйлессем де, жұмыс, яғни жұмыссыздық жайлы сөз болды. Аға буын өкілдері адам тасып, мал бағып, ауыл шаруашылығымен айналысып, әйтеуір жанбағыстың амалын тапса, жастар жағы Алматыға, Талдықорғанға және басқа да ірі қалаларға кетуге асығады. Ол жақтарда ақша табуға көбірек мүмкіндік бар дейді.
"Қорғастан" автобус аялдамасына дейінгі қайтар жолда пошта ғимаратының жанынан өттім. Онда адамдар киім-кешек, аяқ киім мен тұрмыс техникасы сықа толтырылған үлкен сөмкелер мен қораптарды үйіп қойып, кезек күтіп тұр. Қол жүгі деп, 5 келі тауар алып кетуге болады. Таразылар аялдамада, автобустың алдында тұр. Қалың қара сақалы бар ірі денелі адам пакеттерді өлшеп, адамдарды автобусқа кіргізіп жатыр, жүгінің салмағы артық болып шыққан біреумен салғыласып қалғанымен, ішке кіруге рұқсат берді. Қайтар жолда сол баяғы кеден бақылауы: жүкті және құжаттарды тексеруден өттік.
Астана мен Пекин арасындағы тауар айналымы өсіп жатқанына, Қытайдың Ресейді ысырып тастап, Қазақстандағы ірі сауда серіктесі атанғанына қарап, екі ел үкіметі "Қорғастың" келешегінен үлкен үміт күтіп отыр деп ойлауға болады. Бірақ сауданың дамуы Қытаймен шекарада жатқан аймақта тұратын халықтың әл-ауқатына не себепті оң ықпал етпейді? Ол енді басқа мәселе. Осы сұрақты қаржыгер Расул Рысмамбетовке қойып көрдім.
– "Қорғас" – шекара маңындағы ынтымақтастық орталығы бүкіл Қазақстан үшін маңызды. Ол әу баста шекаралас аумақты дамыту мақсатын көздеген жоқ, – деп түсіндірді сарапшы. – Ұзақ уақыт бойы үкіметке бағынды, тек жақында ғана Жетісу облысының қарауына берілді. Қазір ол жақта жүк аэродромын салу жоспарланып отыр. Бұл, әрине, жергілікті халықты жұмыспен қамтуға ықпал етуі мүмкін.
Биыл наурызда бұқаралық ақпарат құралдары халықаралық шекара маңы ынтымақтастығы орталығы аумағында 50 мың тоннаға дейін жүк өңдей алатын, терминалдарының өткізу қабілеті сағатына 500 адамға дейін жететін жүк және жолаушылар әуежайын салу жоспарланып отырғанын жазды. Жоба құны 250 миллиард теңге деп бағаланады. Бірақ ол салына ма, жоқ па, белгісіз. Жоспар бойынша 2027 жылы іске қосылып, 2032 жылы құрылысы толық аяқталуы тиіс.
– Шекара маңындағы сауда аймақтарының, оның ішінде "Қорғастың" кемшілігі – олар, негізінен, мемлекеттік бюджет есебінен салынған, құрылысқа қатысқан жеке меншіктің үлес өте аз. Соның салдарынан бақылаусыз қалды, – дейді Рысмамбетов. – Шекара маңы ынтымақтастығы орталықтарындағы сауда үйлерін салуға мемлекет көп араласпауы керек. Өйткені жеке ұйымдар мемлекеттің серіктесі болғысы келмейді. Егер ол жеке бастама болса, жеке меншік иелері міндетті түрде келер еді. Бір айта кетерлігі, "Қорғас" аграрлық аймақта орналасқан, егер біз қазірден бастап қытайлармен ауыл шаруашылығы тауарларын экспорттау жөнінде келісім жасасатын болсақ, жергілікті халық екі ел арасындағы экономикалық қарым-қатынастың белсенді мүшесі атануы әбден мүмкін.
Жаркент маңында тұратын адамдар көктемгі егістікке дайындықты бастап кеткен. Егін даласы көкжиектен асып түсетін тауларға дейін созылып жатыр.
Үш сағаттан астам жол жүргеннен кейін Алматыға кіреміз. Қала сол Қытайдың арзанқол тауарларын сататын базарлардан басталады.